اسرائیل در قفقاز جنوبی انگیزه‌ها و محرک‌های مختلفی برای حضور و تقویت پیوندهای خود با جمهوری آذربایجان دارد که شاید بتوان عمود علاقه آنان را نگاه تلاویو به ایران دانست.
در نوامبر ۲۰۲۲، پارلمان آذربایجان طرحی را برای افتتاح سفارت در اسرائیل تصویب کرد که نقطه عطفی در شکوفایی روابط این کشور با اسرائیل محسوب می‌شود.
چند هفته بعد، باکو معاون وزیر آموزش خود را به عنوان اولین سفیر این کشور در اسرائیل معرفی کرد. فریز رضایف معاون وزیر خارجه آذربایجان در اواخر دسامبر هنگام فرود در فرودگاه بین المللی بن گوریون گفت: «روابط دو کشور هیچ محدودیتی نخواهد داشت».
روز سه شنبه جیحون بایراموف وزیر امور خارجه آذربایجان میزبان یک هیئت دیپلماتیک به رهبری علیزا بن نون مدیر سیاسی وزارت امور خارجه بود که شامل سفرای اسرائیل در منطقه بود.
مقامات اسرائیلی می‌گویند که ارتقاء دیپلماتیک از ثمرات تلاش‌های جدید اورشلیم برای تقویت و گسترش روابط با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز است. مناطق غنی از انرژی که بین ایران، ترکیه، روسیه، چین و شبه قاره هند قرار گرفته‌اند، در چهارراه‌های جغرافیایی کلیدی قرار دارند که اروپا و خاورمیانه را به خاور دور پیوند می‌دهند.
یووال فوکس، رئیس بخش یوروآسیا و بالکان غربی در وزارت امور خارجه اسرائیل گفت: «ما در سال گذشته فرصتی را شناسایی کردیم. نشستی از منافع وجود دارد.
اگرچه اسرائیل بازیگر اصلی در آسیای مرکزی و قفقاز نیست، اما اورشلیم معتقد است که مزایای منحصر به فردی وجود دارد که می‌تواند برای اسرائیل متحدانی فراهم کند که به خوبی با منافع نوظهور آن‌ها سازگار است.
از فروش اسلحه تا سفارت
شاید بارزترین نشانه این تلاش شکوفایی روابط با آذربایجان باشد، کشوری سکولار با اکثریت مسلمان شیعه که با روسیه، گرجستان، ارمنستان و – که برای اسرائیل اهمیت حیاتی دارد – ایران هم مرز است.
رامین ممدوف، نماینده پارلمان در روز یکشنبه در گفتگو با روزنامه تایمز اسرائیل اشاره کرد که باکو در گذشته به دلیل تهدیدهای ایران در بحبوحه تنش‌های شدید پیرامون جنگ با ارمنستان از باز کردن سفارت خودداری کرده است.
ممدوف، یکی از اعضای گروه دوستی بین پارلمانی آذربایجان با اسرائیل گفت: «در آن دوره، ما باید خطراتی را که می‌تواند از جانب قدرت‌های منطقه و دیگر کشورها باشد، در نظر می‌گرفتیم. امید است امروزه تهدیدهای بزرگ حاکمیت آذربایجان از بین رفته باشد.
آذربایجان در جنگ شش هفته‌ای با ارمنستان در سال ۲۰۲۰ پیروز شد؛ جنگی که جان بیش از ۶۰۰۰ سرباز را گرفت و منجر به بازپس گیری کنترل باکو بر مناطق مورد مناقشه شد.
تنش‌ها با ایران پس از جنگ افزایش یافته است و ایران تمرین‌های نظامی بزرگی را در مرز آذربایجان انجام داده و لفاظی‌های خود علیه باکو را تشدید کرده است.
ایران، خانه میلیون‌ها قومیت آذری، مدت‌هاست که همسایه شمالی کوچکتر خود را به دامن زدن به احساسات جدایی طلبانه در قلمرو خود متهم کرده است.
یک هفته پس از آن که باکو و تهران یکدیگر را به اظهارات خصمانه متهم کردند، چند روز قبل از رای گیری برای بازگشایی سفارت، آذربایجان اعلام کرد که پنج اتباع خود را به اتهام جاسوسی برای ایران دستگیر کرده است.
اما ممدوف گفت که باکو دیگر مواضع ایران را در مورد تعمیق روابط خود با اسرائیل در نظر نمی‌گیرد.
وی گفت: «این نشان می‌دهد که هیچ مانعی برای دو کشور وجود ندارد و کشورهای دیگر… نمی‌توانند مانعی برای این کشورها باشند».
تنش روزافزون روابط آذربایجان با ایران فرصتی برای اسرائیل به ویژه در زمینه امنیتی است.
در پیامی که اخیراً توسط گروه دوستی بین پارلمانی آذربایجان به کنست فرستاده شده، بر حمایت اسرائیل از باکو در جنگ دوم قره باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰ تاکید شده و در عین حال از «وابستگی و اعتماد عمیق بین مردم دو کشور» استقبال می‌شود.
این قانونگذاران نوشتند: «مردم آذربایجان از حمایت پایدار و مستمر اسرائیل از موضع عادلانه آذربایجان در طول جنگ ۴۴ روزه میهنی قدردانی می‌کنند و هرگز آن را فراموش نخواهد کرد».
جورج دیک سفیر اسرائیل در آذربایجان از محل حمله موشکی مرگبار در جریان درگیری بازدید کرد. او به تایمز اسرائیل گفت که این حرکت «نقطه عطفی» در روابط بود. دیک گفت که تصویری از او در حال گذاشتن گل‌های رز قرمز در محل به تصویری نمادین تبدیل شد که در ویدیوهای همراه با آهنگ‌های مربوط به جنگ استفاده می‌شود.
وی گفت: «اسرائیل نشان داد که ما در زمان ضروری در کنار آذربایجان هستیم. برای آن‌ها، این اثبات یک دوستی واقعی بود. این یک لحظه مشخص در حرفه دیپلماتیک من بود».
اما حمایت ملموس‌تر اسرائیل از طریق تسلیحاتی بود که ارائه کرد.
اسرائیل یکی از تامین کنندگان اصلی تسلیحات آذربایجان است. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین المللی استکهلم، اسرائیل ۶۹ درصد از واردات عمده تسلیحات باکو را از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ تامین کرده است که ۱۷ درصد از صادرات تسلیحات اورشلیم در آن دوره را شامل می‌شود.
موقعیت آذربایجان در مرز ایران، آن را به متحدی جذاب برای اسرائیل تبدیل کرده است. گزارش‌های خارجی حاکی از آن است که باکو احتمالاً به اسرائیل اجازه می‌دهد تا از پایگاه‌های موجود در خاک خود برای انجام پروازهای شناسایی بر فراز ایران و اعزام عوامل اطلاعاتی به این کشور برای مختل کردن برنامه هسته‌ای خود استفاده کند. در صورتی که اسرائیل تصمیم به انجام حملات هوایی به رآکتورها و نیروگاه‌های ایران بگیرد، دسترسی به پایگاه‌های آذری این کار را بسیار امکان پذیرتر می‌کند.
در ماه اکتبر، بنی گانتز، وزیر دفاع وقت، یک سفر رسمی به آذربایجان داشت و در آنجا با ذاکر حسن اف، همتای آذری خود، و الهام علیف، رئیس جمهور این کشور دیدار کرد.
در سال ۲۰۱۶، علیف گفت کشورش ۴.۸۵ میلیارد دلار تجهیزات دفاعی از دولت یهود خریداری کرده است، اما اسرائیل هرگز این رقم را تایید نکرده است.
نمایندگان پارلمان آذربایجان در این نامه همچنین با اشاره به تشدید لفاظی‌های خصمانه تهران و مانورهای نظامی ایران در مرزهای این کشور، «حسادت» ایران را نسبت به عملکرد آذربایجان در جنگ محکوم کردند.
آن‌ها به همتایان اسرائیلی خود اطمینان دادند: «آذربایجان هرگز از هیچ تهدیدی علیه خود نترسیده است و می‌تواند به درستی به آن‌ها پاسخ دهد».
ممدوف گفت که انتظار دارد سفارت «در روزهای آینده» افتتاح شود.
وی گفت: روابط اسرائیل و آذربایجان می‌تواند الگویی برای روابط منطقه‌ای و حتی جهانی باشد. این رابطه نشان می‌دهد که درگیری‌های امروز بین گروه‌های مذهبی یا قومی نیست، بلکه بین میانه‌روها و رادیکال‌ها است.
در میان غول‌ها
در سراسر دریای خزر در آسیای مرکزی، اسرائیل نیز فرصت‌های بیشتری را می‌بیند، اما پیشرفت در اورشلیم امکان‌پذیر نیست. پنج کشور آسیای مرکزی – قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان – روابط تاریخی و فرهنگی با روسیه، چین و ترکیه دارند و این ارتباطات را دوچندان می‌کنند.
اما جنگ جاری در اوکراین و تهدیدات امنیتی محلی، فرصت‌هایی را برای اسرائیل در منطقه‌ای ایجاد کرده است که در مرز ایران نیز قرار دارد.
روسیه از دیرباز بازیگر اصلی آسیای مرکزی بوده است و قدمت آن به فتح ترکستان توسط امپراتوری روسیه در قرن ۱۸ و ۱۹ باز می‌گردد. در سال ۱۹۱۸، این منطقه به عنوان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی به پنج جمهوری شوروی تقسیم شد تا اینکه در سال ۱۹۹۱ از هم پاشید، اما مسکو همچنان به شدت در منطقه درگیر است. نخبگان روس زبان همچنان شرکای طبیعی کرملین در آسیای مرکزی هستند.
سه کشور در سازمان پیمان امنیت جمعی، یک ائتلاف نظامی به رهبری روسیه شبیه به ناتو هستند.
با این حال، نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهند قدرت مسکو در سال گذشته کاهش یافته است. هیچ یک از این پنج کشور از حمله روسیه به اوکراین حمایت نمی‌کنند یا جمهوری‌های جداشده تحت حمایت روسیه را در آنجا به رسمیت نمی‌شناسند و همه با تحریم‌ها علیه مسکو همکاری می‌کنند.
تمور عمروف، همکار کارنگی، ماه گذشته در مقاله‌ای گفت: «قدرت نرم روسیه در آسیای مرکزی در برابر چشمان ما در حال از بین رفتن است».
ترکیه یکی دیگر از وزنه‌های طبیعی در منطقه است. این کشور با همه کشورها به جز تاجیکستان پیوندهای زبانی و فرهنگی دارد و از سازمان پنج عضوی کشورهای ترک به عنوان نهاد هماهنگ کننده رسمی خود در منطقه استفاده می‌کند. در حالیکه پرستیژ روسیه همزمان با شکست نیروهایش در اوکراین رو به زوال است، ترکیه – به ویژه پهپادهایش – در حال پر کردن جای خالی روس‌ها است.
ترکیه همچنین یک مسیر جذاب به اروپا است، در حالی که آسیای مرکزی منبع مهم انرژی برای ترکیه است، که همچنین در تلاش است تا خود را به عنوان قطب اصلی گاز طبیعی بین آسیا و اروپا قرار دهد.
چین در مرزهای شرقی منطقه حضور دارد. از سال ۲۰۱۰، پکن بزرگترین شریک تجاری آسیای مرکزی بوده است و خطوط راه آهن و جاده در پروژه عظیم زیرساختی طرح کمربند و جاده مستقیماً از هر پنج کشور عبور می‌کند. برای محافظت از این سرمایه‌گذاری‌ها – و استفاده از ضعف روسیه و خروج ایالات متحده از افغانستان – چین به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان تامین‌کننده امنیت و تسلیحات درگیر می‌شود.
چین همچنین بزرگترین خریدار گاز طبیعی از آسیای مرکزی است.
ایران همچنین در آسیای مرکزی، به ویژه به عنوان یک شریک تجاری، بازیگر اصلی است. این کشور به همراه ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان، یکی از کشورهایی است که با دریای خزر، یک نقطه ترانزیت کلیدی و منبع سوخت‌های فسیلی، هم مرز است.
کشورهای آسیای میانه بدون خروجی به دریا از بندرعباس ایران به عنوان بندر اصلی خود استفاده می‌کنند.
تهران همچنین روابط مذهبی و قومیتی با منطقه به ویژه با تاجیک‌های فارسی زبان دارد.
علیرغم سابقه روابط دوجانبه سودمند، برخی این پنج کشور را نسبت به طرح‌های جمهوری اسلامی در منطقه محتاط می‌دانند که بذر گشایش دیپلماتیک با اسرائیل را ایجاد می‌کند.
یک مقام اسرائیلی به تایمز اسرائیل گفت: «یک چیزی در فعالیت ایران در منطقه افزایش یافته است. ایرانی‌ها نیز در آنجا به دنبال فرصت هستند. من می‌گویم که کشورها از نگرانی‌های اسرائیل آگاه هستند».
این مقام مسئول گفت که کشورهای آسیای مرکزی نگرانی‌های خاص خود را در مورد جمهوری اسلامی دارند. این مقام گفت: «آن‌ها کور یا ساده لوح نیستند».
در سال ۲۰۱۶، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر، از قزاقستان، نهمین کشور بزرگ جهان و قدرت اقتصادی بلامنازع آسیای مرکزی بازدید کرد و اولین نخست وزیر اسرائیل شد که از این سرزمین غنی از مواد معدنی بازدید کرد.
اسرائیل سه سفارت در قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان در منطقه دارد. فقط قزاقستان و ازبکستان در اسرائیل سفارت دارند.
حتی در شرایطی که وزنه‌های سنگین منطقه‌ای عضله خود را به اطراف پرتاب می‌کنند، اسرائیل در تلاش است تا روابط عمیق‌تری بر اساس چالش‌های مشترک ایجاد کند.
این مقام اسرائیلی گفت: «البته ما علاقه‌مند به افزایش همکاری و دیده شدن – همکاری عملی – با کشورهای نزدیک به ایران در همسایگی هستیم».
یکی از تهدیداتی که هم اسرائیل و هم پنج کشور با آن مواجه هستند، گسترش اسلام رادیکال است. گروه‌های تروریستی داخلی از دهه ۲۰۰۰ حملاتی را انجام داده‌اند و هزاران جنگجوی خارجی را برای درگیری‌های سوریه و عراق از جمله در سازمان دولت اسلامی تولید کرده‌اند.
خروج ناتو در سال ۲۰۲۱ از افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت در کابل، نگرانی‌ها را در مورد عبور جنگجویان جهادی به کشورهای آسیای مرکزی و پیوند با گروه‌های محلی افزایش داد.
در ماه دسامبر، وزارت امور خارجه میزبان ۲۴ مقام دولتی از پنج کشور برای یک سفر مطالعاتی با تمرکز بر امنیت مرزی و دفاع سایبری بود.
این سفر توسط دفتر منطقه‌ای مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد مستقر در ازبکستان برگزار شد.
این گروه از فرودگاه بن گوریون بازدید کردند تا در مورد شیوه‌های کنترل مرزی خود صحبت کنند، سیستم‌های کنترل مرزی در صنایع هوافضای اسرائیل را بررسی کردند و از مرکز نظارت گمرکی در بندر اشدود بازدید کردند.
این مقامات همچنین از اداره ملی سایبری بازدید کردند و در جریان مرکز کنترل پلیس در اورشلیم قرار گرفتند.
تاریخچه طولانی یهودیان در منطقه و پناهگاه ده‌ها هزار یهودی که از هولوکاست فرار می‌کنند، به روابط امنیتی کمک می‌کند.
فوکس گفت: «چالشی برای تعمیق روابط وجود دارد، بنابراین آن‌ها فقط بر اساس گذشته نیستند. هیئت‌هایی، مانند هیئتی که ماه گذشته از آن بازدید کردند، بخش مهمی از این تلاش هستند».
فوکس توضیح داد: «ایده این است که آن‌ها به خانه بروند، هر چیزی را که دیدند هضم کنند، به رؤسای خود گزارش دهند و به ما بگویند که چه چیزی به آن‌ها علاقه دارد و ما از آنجا ادامه خواهیم داد».
منبع: Times of Israel
