تهدید هسته ای پوتین: ولادیمیر پوتین پس از شکست‌های پی در پی در ضد حملات ارتش اوکراین و از دست دادن سرزمین‌هایی که در حمله ۲۴ فوریه اشغال کرده بود، فرمان اعلام بسیج عمومی را صادر نمود و غرب را تهدید به استفاده از سلاح هسته‌ای کرد. اندیشکده چتم هاوس در سرمقاله با قلم دکتر پاتریکا لوییس به بررسی ابعاد این تهدی پرداخته است.
تهدید هسته ای پوتین چیست؟
در ۲۱ فوریه، رئیس جمهور ولادیمیر پوتین، به عنوان بخشی از سخنرانی تلویزیونی خود که از حمله روسیه به اوکراین خبر داد، آنچه را به عنوان تهدیدی برای استفاده از سلاح هسته‌ای علیه کشورهای ناتو در صورت مداخله آن‌ها در اوکراین تعبیر شد، بیان کرد. او گفت: «روسیه فوراً پاسخ خواهد داد و عواقب آن چنان خواهد بود که در کل تاریخ خود ندیده‌اید».
سپس در ۲۷ فوریه، پوتین به روسیه دستور داد تا نیروهای هسته‌ای را به «وظیفه ویژه رزمی» منتقل کند، که از نظر پروتکل‌های پرتاب تسلیحات هسته‌ای از روسیه معنای مهمی دارد. به گفته کارشناسان تسلیحات هسته‌ای روسیه، سیستم فرماندهی و کنترل روسیه نمی‌تواند دستورات پرتاب را در زمان صلح ارسال کند، بنابراین تشدید وضعیت به «مبارزه» اجازه می‌دهد تا دستور پرتاب انجام شود و اجرا شود.
پوتین این فرمان را به عنوان یک پاسخ دفاعی به اعمال تحریم‌های اقتصادی نشان داد، اما در خارج از روسیه به عنوان راهی برای روسیه در استفاده از سلاح‌های هسته‌ای خود در اولین حمله غافلگیرانه تلقی می‌شود. این وضعیت بسیار خطرناکی است که در آن پیام‌های مختلط با پتانسیل تفسیر نادرست می‌تواند منجر به اتخاذ تصمیم‌هایی تحت فرضیات نادرست شود – تاریخچه مستندی از تماس‌های نزدیک با سلاح‌های هسته‌ای وجود دارد.
بازدارندگی تسلیحات هسته‌ای در جنگ سرد اساساً بر اساس آنچه «تخریب با تضمین متقابل» (MAD) نامیده می‌شد، توسعه یافت. ایده MAD این است که وحشت و تخریب ناشی از سلاح‌های هسته‌ای برای جلوگیری از اقدام تهاجمی و جنگ کافی است. اما کاربرد تئوری بازدارندگی در واقعیت‌های پس از جنگ سرد در عصر حملات سایبری که می‌تواند در فرماندهی و کنترل سلاح‌های هسته‌ای تداخل ایجاد کند، به شدت مورد مناقشه و بسیار پیچیده‌تر است.
کدام کشورها سلاح هسته‌ای دارند؟
پنج کشور دارای سلاح هسته‌ای به رسمیت شناخته شده تحت معاهده جهانی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) هستند – چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده. تقریباً همه کشورهای جهان در NPT شرکت می‌کنند، اما خارج از این معاهده، سه کشور دیگر علناً مالکیت سلاح‌های هسته‌ای خود را اعلام می‌کنند – هند، پاکستان و کره شمالی – در حالی که اسرائیل اعلام نکرده است که سلاح‌های هسته‌ای در اختیار دارد، اما فرض بر این است که آن‌ها را در اختیار دارد.
کاربرد تئوری بازدارندگی در واقعیت‌های پس از جنگ سرد در عصر حملات سایبری به شدت مورد مناقشه و بسیار پیچیده‌تر است.
سلاح‌های هسته‌ای را می‌توان بسته به وسایل نقلیه تحویلی و سکوهای پرتاب به دسته‌های مختلفی تقسیم کرد – موشک‌های زمینی، دریایی یا هوایی و موشک‌های کوتاه، میان‌برد و دوربرد. ایالات متحده و روسیه در مورد موشک‌های هسته‌ای راهبردی و دوربرد خود تحت توافقنامه استارت جدید – معاهده‌ای برای کاهش و نظارت بر سلاح‌های هسته‌ای بین دو کشور – تبادل اطلاعات می‌کنند.
اما با تصمیم ایالات متحده برای خروج از پیمان نیروهای هسته‌ای میانی (INF) در سال ۲۰۱۹، دیگر هیچ توافقی بین ایالات متحده و روسیه برای تنظیم تعداد یا استقرار موشک‌های هسته‌ای زمین پرتاب با برد ۵۰۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر وجود ندارد. سلاح‌های هسته‌ای کوتاه‌برد در نتیجه طرح‌های هسته‌ای ریاست‌جمهوری در سال ۱۹۹۱ خارج و در انبار قرار گرفتند، اما مشمول هیچ گونه محدودیت قانونی نیستند.
آیا روسیه از سلاح هسته‌ای استفاده خواهد کرد؟
فرض بر این بود که اگر روسیه از سلاح هسته‌ای استفاده کند، این کار را در حمله به اوکراین انجام می‌دهد، نه برای حمله به یک کشور ناتو که می‌تواند ماده ۵ پیمان واشنگتن را فعال کند و پاسخ کامل ناتو را به همراه داشته باشد. در چنین حمله‌ای، سلاح‌های هسته‌ای «میدان نبرد» با برد کوتاه و با بازده پایین – که گمان می‌رود بیش از ۱۰۰۰ مورد از آن‌ها ذخیره شده باشد – محتمل‌ترین مورد استفاده خواهند بود.
این‌ها باید از انبار برداشته شوند و به موشک‌ها ملحق شوند، یا در بمب‌افکن‌ها یا به عنوان گلوله در توپخانه قرار گیرند. پوتین اخیراً بر تمرینی نظارت کرد که بر آمادگی فرماندهی و کنترل نظامی، خدمه جنگی، کشتی‌های جنگی و ناوهای موشکی استراتژیک و همچنین قابلیت اطمینان سلاح‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای استراتژیک تمرکز داشت. در این رزمایش نیروهای هوافضای روسیه، منطقه نظامی جنوبی، نیروهای موشکی استراتژیک، ناوگان شمالی و ناوگان دریای سیاه شرکت داشتند.
هرگونه حرکتی برای آماده‌سازی و استقرار تسلیحات هسته‌ای روسیه توسط ماهواره‌های ایالات متحده و دیگران که می‌توانند از طریق پوشش ابری و در شب دیده شوند، مشاهده و رصد می‌شود. بسته به اطلاعات و تحلیل‌های دیگر – و شکست تمام تلاش‌های دیپلماتیک برای منصرف کردن روسیه – کشورهای ناتو ممکن است تصمیم بگیرند که برای جلوگیری از پرتاب با بمباران سایت‌های ذخیره‌سازی و سایت‌های استقرار موشک، مداخله کنند.
اما خطرات بسیار زیادی در ارتباط با این تصمیم وجود دارد، زیرا حمله ممکن است حمله بسیار بدتری از جانب روسیه را تسریع کند و می‌تواند به عنوان یک عمل تجاوزکارانه ناتو به جای دفاع پیشگیرانه توصیف شود. با این حال، عدم ممانعت، اوکراین یا سایر کشورها را در معرض انفجارهای تسلیحات هسته‌ای با احتمال صدها هزار کشته، بسته به هدف، قرار می‌دهد.
ناتو چگونه به حمله اتمی روسیه پاسخ خواهد داد؟
اگر روسیه با تسلیحات هسته‌ای به اوکراین حمله کند، کشورهای ناتو به احتمال زیاد به این دلیل پاسخ خواهند داد که تأثیر سلاح‌های هسته‌ای از مرزها عبور می‌کند و بر کشورهای اطراف اوکراین تأثیر می‌گذارد. ناتو می‌تواند با استفاده از نیروهای متعارف بر روی دارایی‌های استراتژیک روسیه پاسخ دهد، یا با استفاده از سلاح‌های هسته‌ای پاسخ دهد، زیرا گزینه‌های متعددی در اختیار دارد. ایالات متحده دارای حدود ۱۵۰ بمب گرانشی هسته‌ای B-61 است که در پنج کشور عضو ناتو – بلژیک، آلمان، هلند، ایتالیا و ترکیه – مستقر شده‌اند و ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه نیز توانایی حملات هسته‌ای دوربرد تحت نظارت ناتو را دارند.
اما هر دو سناریو به این معنی است که ناتو به یک جنگ بزرگ با روسیه کشیده شده است و بنابراین مزیت تصمیم به عقب‌نشینی از اقدامات تلافی جویانه هسته‌ای – و اعلام پاسخ در حال حاضر – این است که پوتین نمی‌تواند ناتو را به عنوان تهدید روسیه با سلاح‌های هسته‌ای به تصویر بکشد.
همیشه این امکان وجود دارد – اگرچه بسیار بعید فرض می‌شود – که پوتین ممکن است تصمیم به حمله موشکی بالستیک دوربرد علیه ایالات متحده بگیرد، اما او – مانند همه مقاماتش – می‌داند که این پایان روسیه است.
آیا اوکراین سلاح هسته‌ای دارد؟
به عنوان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی، اوکراین به همراه بلاروس و قزاقستان میزبان موشک‌های هسته‌ای شوروی بود و در پایان جنگ سرد، اوکراین میزبان تقریباً یک سوم تسلیحات هسته‌ای اتحاد جماهیر شوروی بود اما کنترلی بر آن‌ها نداشت و بنابراین نمی‌توانست آن‌ها را در اختیار داشته باشد.
در سال ۱۹۹۴، اوکراین متعهد به پیوستن به NPT به عنوان یک کشور غیرهسته‌ای شد و موافقت کرد که تا سال ۱۹۹۶ تمام کلاهک‌های هسته‌ای خود را برای حذف به روسیه منتقل کند. به عنوان بخشی از این ترتیب، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده به همراه اوکراین، بلاروس و قزاقستان یادداشت بوداپست را امضا کردند تا در صورت پیوستن کشورهای شوروی سابق به NPT به عنوان کشورهای غیرهسته ای، تضمین‌های امنیتی ارائه کنند.
در این یادداشت توافق شد که استقلال و حاکمیت بلاروس، قزاقستان و اوکراین در مرزهای موجود رعایت شود و طرف‌ها از تهدید یا استفاده از زور – و به‌ویژه از استفاده از سلاح هسته‌ای – علیه بلاروس، قزاقستان و اوکراین و از استفاده از فشار اقتصادی خودداری کنند.
آن‌ها همچنین با اقدام فوری شورای امنیت سازمان ملل متحد (سازمان ملل) برای کمک به بلاروس، قزاقستان و اوکراین در صورتی که «قربانی یک اقدام تجاوزکارانه یا هدف تهدید تجاوزی که در آن از سلاح‌های هسته‌ای استفاده می‌شود» موافقت کردند.
در ۲۷ فوریه، بلاروس در یک همه پرسی ملی در مورد اصلاحات قانون اساسی، به میزبانی دائمی نیروهای روسیه و سلاح‌های هسته‌ای و نیروهای روسیه رای داد که برخلاف مفاد تفاهم نامه بوداپست بود. بلاروس همچنین به نیروهای روسیه اجازه داد تا از خاک بلاروس برای حمله به اوکراین از شمال استفاده کنند.
انرژی هسته‌ای در هر تهدیدی چه نقشی دارد؟
داشتن نیروگاه‌های هسته‌ای غیرنظامی و توسعه تسلیحات هسته‌ای مقوله‌های متمایز هستند و رکن سوم NPT استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را ترویج می‌کند. اگرچه برخی از کشورها تولید انرژی هسته‌ای غیرنظامی را به عنوان یک خطر گسترش سلاح‌های هسته‌ای می‌بینند، اما اقدامات زیادی برای تأیید وضعیت یک کشور مانند پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و راستی‌آزمایی و رژیم‌های کنترل صادرات وجود دارد.
در مجموع، ۱۵ راکتور هسته‌ای در سراسر اوکراین پراکنده هستند و این کشور نیمی از نیاز برق خود را به انرژی هسته‌ای وابسته است – تولید انرژی آن از زغال سنگ هسته‌ای (۵۴ درصد)، زغال سنگ (۲۹ درصد)، گاز طبیعی (۸ درصد)، آبی (پنج درصد)، خورشیدی (دو درصد) و باد (یک درصد) تشکیل شده است.
اما برنامه انرژی هسته‌ای غیرنظامی اوکراین به سوخت هسته‌ای روسیه وابسته است زیرا همه ۱۵ راکتور از نوع VVER روسیه هستند و حتی برخی از آن‌ها به مدل‌های جدیدتر ارتقا یافته‌اند. با این حال، در سال‌های اخیر اوکراین توسعه همکاری انرژی با اتحادیه اروپا (EU) را نیز آغاز کرده است.
در سال ۱۹۸۶، نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در اوکراین آتش گرفت و یک وضعیت اضطراری رادیواکتیو بزرگ در پی آن رخ داد که طی سال‌ها خسارات عظیمی به بار آورد. این سایت دیگر به عنوان یک مرکز تولید انرژی کار نمی‌کند، محل آتش سوزی ایمن شده است و اتحادیه اروپا در حال توسعه یک مرکز ذخیره‌سازی با اوکراین در چرنوبیل است. اما ارتش روسیه کنترل سایت چرنوبیل را به عنوان بخشی از تهاجم به دست گرفت، اگرچه مشخص نیست چرا – احتمالاً بررسی دقیق و جلوگیری از سرقت، یا برای ترساندن افرادی که ممکن است فکر کنند هنوز تهدیدی از چرنوبیل وجود دارد.
اگرچه حمله موشکی به یک نیروگاه هسته‌ای می‌تواند منجر به یک حادثه رادیواکتیو جدی شود، اما به اندازه انفجار سلاح هسته‌ای خطرناک نیست، که تأثیرات بسیار شدیدتری از نظر نیروی انفجاری، آتش‌سوزی، تشعشعات و ریزش رادیواکتیو خواهد داشت.
